Oczywistym warunkiem skuteczności terapeutycznej użycia AED jest jak najszybsze jego wykorzystanie po wystąpieniu pierwszych objawów SCA. W warunkach miejsc publicznych, uwzględniając czas na ocenę stanu pacjenta, zlokalizowanie urządzenia, przeniesienie go na miejsce akcji ratunkowej, przygotowanie do pracy oraz analizę rytmu serca, przedział ten wynosi od 3 do 5 minut. Dlatego program PAD – a wraz z nim powszechny dostęp do defibrylatorów – skierowany jest przede wszystkim do przypadkowych świadków zdarzenia i osób z najbliższego otoczenia pacjenta, którzy zazwyczaj nie posiadają wykształcenia medycznego ani nie są ratownikami.

Jeszcze w 2005 roku polskie prawo bardzo niejednoznacznie określało status urządzeń AED oraz możliwość ich użycia przez osoby postronne, co rodziło liczne dyskusje i spory o podstawy prawne ich wykorzystania. Wielu sceptyków, w tym przedstawicieli środowiska prawniczego, wskazywało, że zgodnie z art. 2 pkt 38 ustawy o wyrobach medycznych [2], defibrylator jako wyrób medyczny mógł być obsługiwany wyłącznie przez personel medyczny – w szczególności lekarza.

Dzięki licznym interwencjom środowiska lekarskiego [3] w sprawie uregulowania aspektów prawnych korzystania z AED, sytuacja urządzeń automatycznych w świetle obowiązujących przepisów została istotnie doprecyzowana i obecnie jest zdecydowanie bardziej przejrzysta.

Kluczowe znaczenie mają tu zwłaszcza przepisy Ustawy o Państwowym Ratownictwie Medycznym [4] oraz Ustawy o wyrobach medycznych [2]. W obecnym systemie prawnym wyróżnia się trzy poziomy wykorzystania AED, zależne od posiadanych kompetencji i umiejętności:

1. Zakres pierwszej pomocy
2. Zakres kwalifikowanej pierwszej pomocy
3. Zakres medycznych czynności ratunkowych

Zakres pierwszej pomocy

Automatyczna defibrylacja zewnętrzna, zgodnie z opinią środowiska lekarskiego, stanowi podstawowy element łańcucha przeżycia i tym samym wchodzi w zakres pierwszej pomocy, którą mogą podjąć świadkowie zdarzenia. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym (art. 3 pkt 7) definiuje pierwszą pomoc jako zespół czynności ratujących osobę w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, podejmowanych przez świadka zdarzenia, w tym także przy użyciu dopuszczonych do powszechnego obrotu wyrobów medycznych i produktów leczniczych [4].

Ustawodawca nie różnicuje osób uprawnionych do udzielania pierwszej pomocy pod kątem wykształcenia czy kwalifikacji – oznacza to, że każdy świadek ma obowiązek jej udzielić (art. 162 K.K.). Skoro AED jest wyrobem medycznym dopuszczonym do obrotu i specjalnie uproszczonym w obsłudze, może być bezpiecznie użyty przez osoby postronne. Właśnie dlatego producenci zalecają umieszczanie urządzeń w miejscach publicznych – lotniskach, szkołach, muzeach czy urzędach – aby każdy mógł ich użyć w sytuacji zagrożenia.

Zakres kwalifikowanej pierwszej pomocy

Szczególne uprawnienia w zakresie użycia AED mają osoby z tytułem „Ratownika”, który otrzymuje się po ukończeniu kursu kwalifikowanej pierwszej pomocy zakończonego egzaminem i potwierdzonego stosownym zaświadczeniem (Rozporządzenie Ministra Zdrowia [5]).

Program szkolenia obejmuje m.in. teoretyczne i praktyczne opanowanie obsługi AED. Oznacza to, że ratownik nie tylko ma prawo, ale wręcz obowiązek wykorzystania AED w sytuacji dostępności urządzenia na miejscu zdarzenia. Warto dodać, że kurs i możliwość uzyskania tytułu Ratownika skierowane są do członków jednostek systemu PRM lub z nim współpracujących (PSP, Policja, Straż Graniczna, Wojsko, GOPR, WOPR). W przypadku tych osób użycie AED jest zarówno uprawnieniem, jak i obowiązkiem, obarczonym odpowiedzialnością prawną.

Zakres medycznych czynności ratunkowych

Personel medyczny może wykorzystywać AED, jednak zwykle jest to traktowane jako alternatywa dla konwencjonalnej defibrylacji manualnej. W praktyce urządzenia te są stosowane w przychodniach, poradniach czy zakładach rehabilitacyjnych – placówkach, które nie specjalizują się w procedurach resuscytacyjnych, ale chcą być przygotowane na ryzyko SCA.

W wielu takich miejscach nie zawsze obecny jest lekarz czy ratownik medyczny, zdolny do przeprowadzenia defibrylacji manualnej w ramach procedury ALS. AED stanowi wówczas realne zabezpieczenie, które pozwala natychmiast podjąć działania do czasu przybycia zespołu ratownictwa medycznego. Co ważne, użycie AED nie wyklucza dalszego wdrożenia pełnej procedury ALS, jeśli tylko dostępny jest odpowiedni sprzęt, leki i personel o wymaganych kwalifikacjach.

Podsumowanie

Analiza obecnych uwarunkowań prawnych pozwala stwierdzić, że dziś nie istnieją formalne przeszkody w korzystaniu z automatycznych defibrylatorów zewnętrznych w ratowaniu osób w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Co więcej, AED prowadzi użytkownika krok po kroku przez procedurę, zwiększając skuteczność terapii i minimalizując ryzyko błędów, a tym samym podnosząc bezpieczeństwo prawne udzielającego pomocy.

Największą barierą w osiągnięciu celów programu PAD pozostaje obecnie niska świadomość społeczna i nieuzasadniony lęk przed użyciem AED. W świetle aktualnego prawa trudno znaleźć argumenty przeciwko popularyzacji tych urządzeń, a ich rola w ratowaniu pacjentów z SCA jest nie do przecenienia.

1. European Resuscitation Council „Resuscitation Guidelines” 2005 / 2010
2. Ustawa „o wyrobach medycznych” Dz. U. 107 poz. 679 z 20 maja 2010
3. List konsultanta krajowego w dziedzinie kardiologii prof. dr hab. n. med. Grzegorza Opolskiego do Dyrektora Departamentu Prawnego Ministerstwa Zdrowia RP z dnia 20.05.2004 oraz stanowisko prof. dr hab. n. med. Janusza Andresa, Prezesa Polskiej Rady Resuscytacji ze stycznia 2006 roku
4. Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym Dz.U.06.191.1410 z 8 września 2006
5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie kursu w zakresie kwalifikowanej pierwszej pomocy z dnia 19 marca 2007 r.