Zgoda pacjenta na wykonanie procedury medycznej to fundament etyczny i prawny współczesnej medycyny. Chroni nie tylko prawa pacjenta, ale także zabezpiecza lekarza przed odpowiedzialnością cywilną czy karną. Aby była skuteczna, musi spełniać określone warunki – dotyczyć właściwej osoby, być świadoma, dobrowolna i wyrażona w odpowiedniej formie.
Osoby uprawnione do wyrażenia zgody
Osobami uprawnionymi do wyrażenia zgody na zabieg medyczny są osoby, które zgodnie z logiką powinny mieć także dostęp do informacji o stanie zdrowia pacjenta. Choć ustawa określa zakres osób posiadających dostęp do informacji o stanie zdrowia pacjenta jako katalog dość szeroki, to jednak tylko niektóre wymienione w nim osoby będą upoważnione do podejmowania decyzji o wykonaniu procedur medycznych wobec pacjenta.
W praktyce klinicznej należy jednak zawsze kierować się zasadą, że:
- nie każda osoba upoważniona do informacji o pacjencie ma możliwość podejmowania decyzji w toku procesu leczniczego,
- ale każda osoba podejmująca wspólnie z lekarzem decyzje terapeutyczne ma pełne prawo do informacji o stanie zdrowia pacjenta,
- dzięki czemu wyrażana przez nią zgoda ma wszystkie cechy charakteryzujące „zgodę świadomą”.
Podstawy prawne
Podstawowym aktem prawnym przyznającym pierwszeństwo w wyrażaniu zgody na zabieg medyczny jest treść:
- art. 32 ust. 1 oraz art. 34 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty[1],
- art. 17 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta[2].
Oba te akty prawne jednoznacznie wskazują, że świadczenie zdrowotne oraz badanie może być wykonane przez lekarza po wyrażeniu zgody przez pacjenta.
Zdolność do czynności prawnych
Z ustawy wynika, że zdolnym do wyrażenia zgody na zabieg będzie każdy pacjent, który:
- ukończył 18 rok życia,
- nie został ubezwłasnowolniony.
Jednak także w tej definicji pojawiają się odstępstwa:
- Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie – każda zgoda lub jej brak pozostają prawnie nieskuteczne i nie mogą być podstawą podejmowania świadczeń zdrowotnych (wyjątek: art. 32 ust. 4 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty[1]).
- Osoby ubezwłasnowolnione częściowo – mogą podejmować decyzje dotyczące swojego leczenia i wyrażać skuteczną prawnie zgodę na zabiegi proste, bez dodatkowej zgody (chyba że sąd przyznał kuratorowi prawo do decydowania w tej kwestii).
W przypadku zabiegów operacyjnych osób ubezwłasnowolnionych częściowo lekarz musi uzyskać zgodę przedstawiciela ustawowego. Ponieważ osoba taka przedstawiciela ustawowego nie posiada, konieczne jest zwrócenie się do sądu opiekuńczego o zgodę na zabieg operacyjny lub zabieg podwyższonego ryzyka.
Pełnoletność pacjenta
Co do zasady, pełnoletność uzyskuje osoba po ukończeniu 18 roku życia. Istnieją jednak wyjątki:
- Pacjent może uzyskać pełnoletność wcześniej – np. w sytuacji zawarcia małżeństwa przed 18. rokiem życia (za zgodą sądu opiekuńczego).
W takim przypadku osoba ta nabywa pełne prawa do czynności prawnych i tym samym prawo do wyrażenia zgody na zabieg. Najczęściej dotyczy to sytuacji, gdy zawarcie małżeństwa wynika z ciąży osoby niepełnoletniej (16–18 lat).
To rodzi poważne wątpliwości etyczne, czy tak młoda pacjentka jest gotowa podejmować samodzielnie decyzje dotyczące tak ważnych kwestii, jednak zgodnie z prawem posiada do tego pełne prawo.
Zgoda świadoma
Zgoda na zabieg medyczny może być uznana za świadomą tylko wtedy, gdy:
- zdolność percepcji pacjenta nie jest zakłócona (np. przez chorobę, leki, środki narkotyczne, alkohol),
- pacjent rozumie istotę i konsekwencje proponowanego zabiegu.
W przypadku braku możliwości wyrażenia świadomej zgody należy stosować konstrukcję zgody zastępczej, wyrażanej w imieniu pacjenta w celu ochrony jego podstawowych dóbr osobistych: życia oraz zdrowia.