Podstawy konstytucyjne

Na samym wstępie rozważań nad aspektem prawnym stosowania przymusu bezpośredniego należy sięgnąć głębiej do źródeł prawa określającego podstawowe prawa człowieka w kontekście wolności osobistej. Naturalne prawo do godności człowieka zostało wskazane w art. 30 Konstytucji, który stwierdza, że „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela…”^[1]. Z zapisu tego należy wnioskować, że przyrodzona godność człowieka, która ma charakter bezwzględny i niezbywalny, jest źródłem wolności każdego – bez względu na jego stan zdrowia. Artykuł ten stanowi także, że godność jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych^[1].

W ujęciu konstytucyjnym jedyną dopuszczalną prawem możliwość ingerencji lub ograniczenia wolności osobistej określa art. 43 Konstytucji, który „gwarantuje zapewnienie każdemu wolności osobistej i nietykalności osobistej”, określając jednocześnie, że „Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.” Z kontekstu obu tych przepisów wynika, że Państwo – gwarantując poszanowanie i ochronę wolności osobistej jako nadrzędnej wartości w życiu człowieka – dopuszcza jej naruszenie jedynie z mocy prawa i na warunkach ściśle określonych w akcie prawnym o mocy ustawy. Z normy tej wynika także ważny wniosek wpływający na wykładnię prawa: żaden inny akt prawny nie może być odczytywany wbrew lub z naruszeniem warunków ustawowego ograniczenia prawa wolności – to podstawowy mechanizm gwarantujący bezpieczeństwo obywateli. Należy także podkreślić, że art. 43 odnosi swój zakres przedmiotowy do „każdego”, czyli każdej istoty ludzkiej, bez względu na wiek, pochodzenie czy stan zdrowia. Obowiązek ochrony wartości, jaką jest wolność osobista, spoczywa na Państwie.

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego i cel zastosowania przymusu

W praktyce zespołów ratownictwa medycznego aktem normatywnym określającym dopuszczalne prawem sposoby oraz warunki naruszania tych podstawowych dla człowieka wartości jest ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego wraz z późniejszymi zmianami. Ustawa ta – pośród wielu narzędzi, jakie daje lekarzom, lekarzom psychiatrom, a także pielęgniarkom oraz ratownikom medycznym (nowelizacja z grudnia 2010 r.) – wyróżnia także narzędzie przymusu bezpośredniego. Użycie tego narzędzia dozwolone jest jednak wyłącznie w kontekście oraz na zasadach określonych w ustawie, poczynając od najbardziej ogólnych jej założeń.

Preambuła ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wyraźnie wskazuje, że jej treść oraz założenia służą dobru pacjenta i stanowią realizację konstytucyjnych zobowiązań Państwa wobec niego. Stwierdzając, że „zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa…”^[2], ustawodawca jednoznacznie wyraża, że cała treść ustawy ma służyć interesowi pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, a jej narzędzia – w tym także przymus bezpośredni – mogą być wykorzystywane jedynie w trosce o dobro pacjenta i jego stan zdrowia.

Należy podkreślić, że w myśl ustawy zastosowanie przymusu bezpośredniego (podobnie jak i pozostałych narzędzi prawnych) może mieć miejsce tylko wobec pacjentów manifestujących objawy zaburzeń psychicznych. Wykorzystanie przez personel medyczny środka, jakim jest przymus bezpośredni, wobec pacjenta wrogo nastawionego, agresywnego lub stwarzającego trudności w trakcie interwencji lub leczenia – ale bez przesłanek zaburzeń psychicznych – jest bezprawne i nosi znamiona naruszenia podstawowych praw człowieka. Niedopuszczalne jest także przyjmowanie w praktyce, że przymus bezpośredni może być na mocy ustawy stosowany jako rutynowe narzędzie ochrony osobistej ratownika medycznego^[3] czy lekarza.

Ustawa co prawda przewiduje, że przymus może być użyty m.in. gdy chory „dokonuje zamachu na życie lub zdrowie innej osoby”^[2], jednak nie oznacza to, że celem regulacji jest ochrona nietykalności innych osób. Celem ustawy – i opisanych w niej narzędzi – jest przede wszystkim ochrona zdrowia i życia pacjenta i tylko w tym kontekście należy rozpatrywać zasadność jej użycia.

Ryzyka nadużyć i społeczny odbiór

Z uwagi na kontekst społeczny, w jakim przywoływane są działania personelu medycznego bazujące na stosowaniu przymusu bezpośredniego, należy stwierdzić, że także w interesie środowiska medycznego leży bardzo rozważne dobieranie wskazań do jego użycia. Każda ingerencja w wolność osoby bywa odbierana przez otoczenie jako działanie mające na celu pozbawienie pacjenta praw i ingerencję w jego godność osobistą. W wielu środowiskach istnieją ugruntowane konotacje narzędzi prawnych stosowanych przez personel medyczny do działań policyjnych lub wręcz penitencjarnych. Stoi to w sprzeczności z etosem zawodów medycznych, ukierunkowanych na dobro pacjenta. Nadużywanie środków przymusu bezpośredniego może utrwalać negatywny wizerunek i skutkować spadkiem zaufania pacjentów i ich rodzin do systemu ochrony zdrowia.

Kluczowe pytania praktyczne

Aby uniknąć błędów w wykorzystywaniu uprawnień, jakie na mocy ustawy otrzymali lekarze (a także w niektórych sytuacjach ratownicy i pielęgniarki), oraz nie narazić się na złamanie przepisów, należy dokładnie znać szczegółowe regulacje dotyczące stosowania środków przymusu bezpośredniego. Zasadniczymi pytaniami, jakie stawiane są w codziennej pracy zespołów ratownictwa medycznego, są:

• Jakie środki przymusu bezpośredniego są dopuszczone prawem?
• Kto może zastosować przymus bezpośredni?
• Wobec których pacjentów można zastosować środki przymusu bezpośredniego?
• Jakie są warunki legalnego zastosowania przymusu bezpośredniego?