Wiele dyscyplin sportowych uznawanych za sporty ekstremalne, dostępnych do niedawna jedynie niewielkim grupom wybrańców uległa komercjalizacji. Przyjmując, że sporty czy też aktywności ekstremalne ukierunkowane są na dostarczenie ich uczestnikom maksymalnych wrażeń i emocji, należałoby zazwyczaj zakładać, że osoby uprawiające taką aktywność powinny wykazywać się ponadprzeciętnymi zdolnościami fizycznymi i psychicznymi. Rozpatrując rolę trenera w przygotowaniu aktywności treningowych należy zwrócić uwagę na zakres jego odpowiedzialności związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa, oceny ryzyka i zapewnienia adekwatnych środków udzielenia pomocy w obliczu ewentualnego zagrożenia.
Sporty ekstremalne a sporty wysokiego ryzyka
Sporty i aktywności określane mianem ekstremalnych kojarzą się zazwyczaj z maksymalną dawką emocji oraz wymaganiami stawianymi przed uczestnikami – ponadprzeciętną sprawnością fizyczną i odpornością psychiczną. Praktyka pokazuje jednak, że współczesne trendy, moda oraz nowe potrzeby osób poszukujących mocnych wrażeń zmuszają nas do zredefiniowania samego pojęcia „sportu ekstremalnego”. Coraz częściej właściwszym terminem staje się „sport wysokiego ryzyka”. Definicja ta obejmuje nie tylko tradycyjnie postrzegane dyscypliny ekstremalne, ale również aktywności pozornie mniej widowiskowe, które jednak niosą ze sobą realne zagrożenie utraty zdrowia lub życia. Ryzyko to wynika często nie z charakteru samej dyscypliny, ale z poziomu przygotowania osoby podejmującej wyzwanie. Wielu ludzi, zachęconych kampaniami reklamowymi i modą na aktywny styl życia, podejmuje się nieznanych wcześniej aktywności, nie analizując swojego stanu zdrowia, kondycji czy zdolności psychomotorycznych. Powoduje to wysokie ryzyko nagłych incydentów zdrowotnych w miejscach, gdzie dostęp do profesjonalnej pomocy medycznej jest utrudniony lub opóźniony.
Aspekty prawne i obowiązki trenera
Brak szczegółowych regulacji prawnych dotyczących obowiązków trenera lub instruktora w zakresie udzielania pomocy sprawia, że należy opierać się na zasadach ogólnych polskiego systemu prawnego, w tym odpowiedzialności karnej. Zadaniem instruktora jest przede wszystkim przygotowanie zajęć w taki sposób, aby minimalizować ryzyko, zapewnić uczestnikom bezpieczeństwo oraz zagwarantować możliwość udzielenia adekwatnej pomocy w sytuacji zagrożenia. Zgodnie z ustawową definicją „pierwsza pomoc” to zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia, również przy użyciu ogólnodostępnych wyrobów medycznych i produktów leczniczych (Dz.U.06.191.1410 z dnia 20 października 2006 r.). Ustawodawca nie wskazuje, w jaki sposób czynności te mają być realizowane – liczy się ich skuteczność, bezpieczeństwo i racjonalność. Nie oznacza to jednak, że można polegać wyłącznie na zdrowym rozsądku. Działania podejmowane pod presją czasu i emocji często bywają błędne. Dlatego kluczowe jest wdrożenie behawioralnych systemów zaradczych, opartych na wypracowanych i przećwiczonych algorytmach postępowania w sytuacjach awaryjnych.
Świadomość sytuacyjna i strategie zaradcze
Podstawową zasadą, którą zgodnie uznają wszystkie organizacje ratownicze, jest zapewnienie bezpieczeństwa sobie i innym osobom obecnym na miejscu zdarzenia. Niezwykle istotną rolę odgrywa tutaj tzw. świadomość sytuacyjna – czyli znajomość otoczenia oraz umiejętność działania w sytuacjach zagrożenia. Brak wiedzy o środowisku rodzi poczucie niepewności, a ta może przerodzić się w lęk przed działaniem, prowadząc do paraliżu decyzyjnego. Rozwiązaniem jest przygotowanie się do takich sytuacji poprzez stosowanie strategii zaradczych. W praktyce oznacza to np. zabranie dobrze wyposażonej apteczki, opracowanie planu awaryjnego czy zabezpieczenie łączności ze służbami ratunkowymi. Dzięki takim działaniom niepewność zamienia się w poczucie sprawczości i nadzieję. Ważnym czynnikiem jest również tzw. oczekiwana skuteczność – czyli przekonanie o własnej zdolności do poradzenia sobie w trudnych warunkach. Badania pokazują, że osoby o silnym poczuciu skuteczności w sytuacjach kryzysowych mają niższy poziom hormonów stresu, co sprzyja zachowaniu trzeźwego osądu. Najlepszym sposobem rozwijania takiego przekonania są realistyczne treningi symulacyjne, prowadzone pod okiem doświadczonych instruktorów.
Rola instruktora w sytuacjach kryzysowych
Trener czy instruktor działający w terenie, szczególnie niezurbanizowanym, musi być przygotowany na to, że odpowiedzialność za uczestnika spoczywa na nim od chwili zdarzenia aż do momentu przejęcia poszkodowanego przez służby ratunkowe lub jego wyzdrowienia. Poza czynnościami stricte medycznymi, uczestnicy oczekują od prowadzącego także zarządzania sytuacją i zapewnienia im poczucia bezpieczeństwa. Profesjonalizm, zdecydowane działanie i umiejętność przewodzenia grupie w chwili kryzysu czynią z instruktora lidera, którego zachowanie może mieć kluczowy wpływ na przebieg akcji i morale uczestników.
Podsumowanie
Podsumowując – świadomość sytuacyjna oznacza wiedzę o środowisku działania, wysoki poziom motywacji i przekonanie o skuteczności własnych działań, poparte solidnym przygotowaniem teoretycznym i praktycznym. W wielu przypadkach od szybkiej i zdecydowanej reakcji instruktora zależy ludzkie życie. Dlatego warto znać podstawowe algorytmy ratownicze, takie jak łańcuch przeżycia, SAMPLE, MARCH, AVPU, BLS AED czy RICE. Pamiętajmy, że wypadek to każde nagłe, dramatyczne zdarzenie uderzające w fundamentalne wartości człowieka – życie, zdrowie, poczucie bezpieczeństwa. Trener lub instruktor musi brać pod uwagę nie tylko działania medyczne, ale także zróżnicowane reakcje psychiczne uczestników – od nadmiernej aktywności, przez gniew, aż po apatię i wycofanie. Skuteczne radzenie sobie z takimi sytuacjami wymaga nie tylko wiedzy medycznej, lecz także kompetencji psychologicznych oraz umiejętności nabywanych podczas praktycznych ćwiczeń. To właśnie praktyka i symulacja pod okiem specjalistów najlepiej przygotowują do realnych wyzwań, jakie mogą pojawić się podczas prowadzenia zajęć w warunkach wysokiego ryzyka.