Czym jest trauma psychiczna i jak powstaje?

Trauma po wypadku jest reakcją psychiczną na silnie stresujące zdarzenie. Samo pojęcie traumy oznacza tyle co uraz, a w ujęciu psychologicznym definiuje się ją jako „stan psychiczny wywołany działaniem zagrażających zdrowiu i życiu czynników zewnętrznych, prowadzący do głębokich zmian w funkcjonowaniu człowieka”. Efektem mogą być trudności w powrocie do normalnego funkcjonowania, które mogą układać się w zespół objawów, zwany zespołem stresu pourazowego, czyli PTSD.

Trauma po wypadku może wystąpić zarówno u jego ofiary, jak i świadka. Jej rozwój zależy od wielu czynników, w tym miejsca zdarzenia, rodzaju obrażeń, reakcji służb ratunkowych i udzielonego na miejscu wsparcia. U niektórych objawy mijają po kilku dniach lub tygodniach. U części poszkodowanych może rozwinąć się pełnoobjawowe PTSD po wypadku, które wymaga specjalistycznego leczenia psychologicznego i farmakologicznego.

Reakcje emocjonalne po wypadku – co może zaniepokoić?

Reakcje emocjonalne po wypadku bywają bardzo zróżnicowane – od otępienia, przez panikę, po zachowania agresywne. Dlatego tak ważne jest, by ratownik lub świadek zdarzenia potrafił rozpoznać różne stany emocjonalne i odpowiednio zareagować. Najczęściej pojawiają się takie symptomy jak:

• płacz, krzyk lub przeciwnie – bezruch i milczenie,
• dezorientacja, trudności z podaniem danych, czasu i miejsca,
• napady lęku, hiperwentylacja,
• irracjonalne zachowania, np. próba ucieczki, negowanie własnych obrażeń,
• agresja lub drażliwość,
• apatia i wycofanie.

Pomoc psychiczna na miejscu zdarzenia – czy należy do zadań ratownika?

Zdecydowanie tak. Choć długofalowymi skutkami traumy zajmują się przede wszystkim psychiatrzy i psychoterapeuci, ratownicy odgrywają kluczową rolę w udzielaniu pomocy psychicznej na miejscu zdarzenia. Warto pamiętać, że już kilka prostych działań może ograniczyć ryzyko rozwinięcia pełnoobjawowego PTSD.

Należy przy tym szczególnie podkreślić fakt, że wsparcie emocjonalne po wypadku nie polega na analizowaniu problemu, a na zwyczajnym, ludzkim wsparciu – obecności, kontaktu i zapewnieniu poszkodowanemu minimalnego poczucia kontroli. To jest z kolei coś, co może zrobić każdy z nas, nawet bez specjalistycznego szkolenia.

Jak rozmawiać z ofiarą wypadku?

W zapobieganiu skutkom traumy po wypadku samochodowym słowa i sposób rozmowy, czyli wsparcie psychologiczne mają ogromne znaczenie. Główne zasady rozmowy z ofiarą wypadku to:

• utrzymywanie spokojnego, opanowanego tonu głosu – nawet jeśli dzieje się coś dramatycznego, staraj się mówić powoli, stanowczo i bez podnoszenia głosu. Ułatwi to regulację emocji osobie poszkodowanej,
• jeśli to możliwe, utrzymuj kontakt wzrokowy – kontakt wzrokowy z reguły zwiększa poczucie bezpieczeństwa.
• udzielaj prostych, konkretnych informacji – zamiast frazesów w rodzaju „będzie dobrze” postaw na komunikaty takie jak „jesteśmy z tobą, zaraz przyjedzie karetka” lub „oddychaj razem ze mną, powoli”,
• zapewnij poczucie sprawczości – prośba o ściśnięcie ręki w odpowiedzi na bodziec lub zachęcenie do wyrażenia potrzeb (na przykład czy poszkodowanemu jest zimno) aktywuje poszkodowanego do współpracy i zmniejsza ryzyko ataku paniki,
• nie oceniaj – unikaj komentarzy w rodzaju „trzeba było zapiąć pasy” lub „po co jechałeś tak szybko?”. Pomoc psychiczna na miejscu zdarzenia nie może polegać na wywoływaniu poczucia winy.

W przypadku traumy po wypadku bardzo ważna jest też komunikacja niewerbalna i dodatkowe działania.

Jeśli to możliwe, osłoń poszkodowanego od widoku wraku, krwi, innych rannych. Barierą może być parawan ratowniczy, koc termiczny, a nawet samochód. Z kolei jeśli poszkodowany ma przy sobie telefon – zapytaj, czy chce, byś skontaktował się z kimś bliskim. Obecność lub nawet głos kogoś znanego działa stabilizująco.

Pamiętaj też, by na bieżąco monitorować stan emocjonalny poszkodowanego. Jeśli zauważysz, że się pogarsza (cisza, trudności z komunikacją, objawy szoku) – zgłoś to zespołowi medycznemu. Trauma psychiczna może bowiem wymagać specjalistycznego wsparcia.

Trauma po wypadku samochodowym – i co dalej?

Pomoc psychologiczna nie kończy się na miejscu zdarzenia. Warto uświadomić poszkodowanych, że stan emocjonalnego rozregulowania może utrzymywać się jeszcze przez dłuższy czas, i że jest to zupełnie normalne zjawisko.

Bardzo ważne jest wskazanie możliwości uzyskania dalszej pomocy, takich jak wizyta w poradni zdrowia psychicznego, telefon zaufania czy rozmowę z psychologiem. Świadomość, że nie jest się samemu z trudną sytuacją, może zmniejszyć ryzyko rozwinięcia się pełnoobjawowego PTSD.

Trauma po wypadku samochodowym to realny, poważny problem, który dotyczy nie tylko rannych, ale i osób, które nie doznały w zdarzeniu żadnych fizycznych obrażeń. Dlatego tak ważna jest pomoc psychiczna na miejscu zdarzenia, która nie wymaga specjalistycznej wiedzy z zakresu psychologii – wystarczy empatia, opanowanie i znajomość kilku podstawowych reguł.

Zasady udzielania wsparcia poszkodowanemu powinien znać każdy ratownik lub świadek zdarzenia. Dlatego warto skorzystać z możliwości, jakie dają specjalistyczne szkolenia. Kurs Kwalifikowanej Pierwszej Pomocy z elementami psychologicznego wsparcia poszkodowanych, organizowany przez Centrum Ratownictwa daje praktyczne narzędzia niezbędne w tak trudnych sytuacjach. Zapraszamy do skorzystania z naszych kursów.

Źródła: Zawadzki B., Strelau J. Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, Nauka, 2008; 2: 47–55 Dr n. med. A. Popiel, Trauma, stresor traumatyczny – czym jest uraz psychiczny?, Mp.pl, 7.10.2015, dost. 20.04.2025 H. Czuchnowska, M. Orzechowska-Bączyk, Pierwsza Pomoc Psychologiczna, Niebieska Linia, dost. 20.04.2025